Rekonstruksi Konsep Pendidikan Agama Islam Berbasis Etika Spiritual: Studi Kritis atas Pemikiran Pendidikan al-Ghazali
DOI:
https://doi.org/10.24256/iqro.v8i1.6618Keywords:
al-Ghazali, ethics, Islamic education, spiritual values, SufismAbstract
This article aims to reconstruct the concept of Islamic Religious Education (IRE) based on spiritual ethics through a critical study of al-Ghazali’s educational thought. The background of this research lies in the concern over the moral crisis and the loss of spiritual orientation in modern education, which tends to emphasize cognitive aspects alone. This study employs a qualitative descriptive approach using library research methods by examining al-Ghazali’s primary works such as Iḥyāʾ ʿUlūm al-Dīn, al-Munqidz min al-Ḍalāl, and Miʿyār al-ʿIlm. Data were analyzed critically using content analysis and philosophical interpretation to explore educational values from a Sufi perspective. The hypothesis proposed is that Islamic education becomes more meaningful and effective when rooted in spiritual ethics. The findings indicate that al-Ghazali’s concept of spiritual ethics is not only normative but also practical, providing an integrative foundation that connects intellectual, moral, and transcendental dimensions. This reconstruction offers a more holistic, transformative, and contextually relevant paradigm for Islamic education today.
References
Abas, S., & Mabrur, H. (2022). Rekonstruksi Epistemologi Pendidikan Agama Islam: (Kajian Pemikiran Hasan Hanafi Teosentris-Antroposentris). Eduprof : Islamic Education Journal, 4(1), 77–99. https://doi.org/10.47453/EDUPROF.V4I1.119
Afifah, B. N., & Asyadulloh, F. (2021). Pesantren Masa Depan. Urwatul Wutsqo: Jurnal Studi Kependidikan dan Keislaman, 10(1), 14–36. https://doi.org/10.54437/URWATULWUTSQO.V10I1.238
Ali Fikri, M. (2024). Pendidikan Islam dan Pembentukan Identitas Muslim di Era Globalisasi. Sasana: Jurnal Pendidikan Agama Islam, 3(1), 149–156. https://doi.org/10.56854/SASANA.V3I1.382
Asmanto, E. (2015). Revitalisasi Spiritualitas Ekologi Perspektif Pendidikan Islam. TSAQAFAH, 11(2), 333–354. https://doi.org/10.21111/TSAQAFAH.V11I2.272
Bahri, S., Sakdiyah, H., Tanjung, H. B., & Samsu. (2024). Relasi guru dengan murid dalam perspektif pendidikan Islam. Tawazun: Jurnal Pendidikan Islam, 17(2), 473–494. https://doi.org/10.32832/TAWAZUN.V17I2.16731
Choiroh, W. N., & Kamal, F. (2024). Resiliensi Qur’ani dalam Lensa Tafsir al-Misbah. Al-Mustafid: Journal of Quran and Hadith Studies, 3(2), 49–68. https://doi.org/10.30984/MUSTAFID.V3I2.1123
Farah, N., & Novianti, C. (2016). Fitrah Dan Perkembangan Jiwa Manusia Dalam Perspektif Al-Ghazali. Yaqzan, 2(2), 216–236. https://doi.org/10.24235/JY.V2I2.1249
Farhani, N. (2019). Aqidah Dalam Pandangan Imam Al-Ghazali. 1–79. http://repository.iainpalu.ac.id/id/eprint/1091/
Faza, N. (2021). Konsep Pendidikan Akhlak Perspektif Imam Al-Ghazali; Telaah Kitab Ihya Ulumuddin. Dirosat : Journal of Islamic Studies, 6(2), 35. https://doi.org/10.28944/dirosat.v6i2.396
Habibi, E., Nawangsari, D., Zein, H., Rafiqie, M., & Kiai Haji Achmad Sidiq Jember, U. (2025). Pemikiran Pendidikan Imam Al Ghazali dalam Kitab Ihya’ Ulumiddin. EDUSHOPIA : Journal of Progressive Pedagogy, 2(1). https://e-journal.stai-almaliki.ac.id/index.php/pai/article/view/138
Hamzah, S., Abdullah, Usman, & Kurais. (2024). SEJARAH INTELEKTUAL ISLAM: KONTRIBUSI DAN PENGARUH PEMIKIRAN Al-GHAZALI TERHADAP DUNIA ISLAM ABAD KE 11 M. Batuthah: Jurnal Sejarah Padaban Islam, 3(2), 115–130. https://doi.org/10.38073/BATUTHAH.V3I2.1785
Hanifa Azzahra, A., Mahmud Yunus Lubuk Lintah, J., Kuranji, K., & Padang, K. (2025). Implementasi Strategi Pembelajaran Ekspositori dalam Pendidikan Agama Islam. Jurnal Manajemen dan Pendidikan Agama Islam, 3(3), 155–169. https://doi.org/10.61132/JMPAI.V3I3.1100
Iswati, I. (2017). UPAYA ISLAMISASI ILMU PENGETAHUAN DAN IMPLIKASINYA TERHADAP PENDIDIKAN ISLAM. At-Tajdid : Jurnal Pendidikan dan Pemikiran Islam, 1(01). https://doi.org/10.24127/ATT.V1I01.341
Kamal, F. (2018). ISU-ISU KONTEMPORER DALAM KONSTRUKSI PEMBAHARUAN PESANTREN. PARAMUROBI: JURNAL PENDIDIKAN AGAMA ISLAM, 1(1), 1–13. https://doi.org/10.32699/PARAMUROBI.V1I1.174
Kurniawan, A., Tadris, J., Inggris, B., Syekh, I., & Cirebon, N. (2016). PENDIDIKAN KARAKTER DI PONDOK PESANTREN DALAM MENJAWAB KRISIS SOSIAL. Edueksos Jurnal Pendidikan Sosial & Ekonomi, 4(2). https://doi.org/10.24235/EDUEKSOS.V4I2.660
Liyana Selvia, N. (2024). Konsep Pengembangan Ilmu Menurut Imam Al-Ghazali: Perspektif Epistemologi dan Eksplorasi Kontemporer. SERUMPUN : Journal of Education, Politic, and Social Humaniora, 2(1), 8–23. https://doi.org/10.61590/SRP.V2I1.108
Madhar, M. (2024). Pemikiran Pendidikan Imam Al-Ghazali dan Relevansinya dalam Sistem Pendidikan Islam Kontemporer. Tarqiyatuna: Jurnal Pendidikan Agama Islam dan Madrasah Ibtidaiyah, 3(2), 115–126. https://doi.org/10.36769/TARQIYATUNA.V3I2.813
Marhamah, & Abdullah, A. H. (2020). Reform of The Islamic Education System in Indonesia According to Azyumardi Azra. Islam Universalia: International Journal of Islamic Studies and Social Sciences, 2(1), 34–108. https://doi.org/10.56613/ISLAM-UNIVERSALIA.V2I1.149
Mas Mansyur, J., Pendidikan Karakter Pembelajaran Al-islam Dan, U., & Muhammad Zakariya, D. (2022). URGENSI PENDIDIKAN KARAKTER PEMBELAJARAN AL-ISLAM DAN KEMUHAMMADIYAHAN. Jurnal Mas Mansyur, 1(1). https://journal.um-surabaya.ac.id/MasMansyur/article/view/13147
Maulana, I. R. (2017). KONSEP PESERTA DIDIK MENURUT AL-GHAZALI DAN IMPLIKASINYA TERHADAP PRAKTEK PENDIDIKAN DI PONDOK PESANTREN AL-MUTAWALLY DESA BOJONG KECAMATAN CILIMUS KABUPATEN KUNINGAN. Al-Tarbawi Al-Haditsah: Jurnal Pendidikan Islam, 1(1). https://doi.org/10.24235/TARBAWI.V1I1.1245
Mukhlis, F. H. (2019). KRITIK ILMU-ILMU KEISLAMAN: KONTRIBUSI JARINGAN ISLAM LIBERAL. Jurnal Ilmiah Ilmu Ushuluddin, 18(2), 173–196. https://doi.org/10.18592/JIIU.V18I2.3178
Mumtaza Zamhariroh, N., Rahmania Azis, A., Ratu Nata, B., Fahmi, M., Salik, M., & Islam Negeri Sunan Ampel, U. (2024). Relevansi Pemikiran Pendidikan Al-Ghazali Dengan Pendidikan Islam Kontemporer Tentang Keseimbangan Intelektual Dan Spiritual. Kariman: Jurnal Pendidikan Keislaman, 12(2), 169–181. https://doi.org/10.52185/KARIMAN.V12I2.569
Mursyid, O. :, Jadid, N., Atmari, P. P., Al, S., & Gresik, A. M. (2017). PLURALITY EXIBITITION AND ITS IMPLICATION TO BUILD TOLERANCE ISLAMIC COLLEGE (A CASE STUDY AT PONDOK PESANTREN TEBUIRENG, JOMBANG). Ar-Risalah Media Keislaman Pendidikan dan Hukum Islam, 15(2), 93–113. https://ejournal.iaiibrahimy.ac.id/index.php/arrisalah/article/view/1033
Muttaqin, Z., Zaenuddin, A., Hafil, A. S., Rahmawati, D., & Apriliani, W. A. (2025). Implementasi Living Hadis-Sufism dalam Pengembangan Spiritual Anak di Pondok Pesantren Mambaul Hisan: Tinjauan Psikologi Transpersonal. Spiritualita, 9(1), 1–21. https://doi.org/10.30762/SPIRITUALITA.V9I1.2695
Ngatiman, N., & Ibrahim, R. (2018). Pendidikan Karakter Dalam Perspektif Pendidikan Islam. Manarul Qur’an: Jurnal Ilmiah Studi Islam, 18(2), 213–228.
Nurafiah, N., & Gaffar Haris, A. (2024). REVITALISASI PEMIKIRAN PENDIDIKAN ISLAM KLASIK DALAM KONTEKS PENDIDIKAN INDONESIA MASA KINI MENUMBUHKAN PENDIDIKAN ISLAM YANG BERBASIS NILAI DAN KARAKTER. Mandarras: Jurnal Studi Pemikiran Pendidikan Islam, 1(2), 74–89. https://jurnal.stainmajene.ac.id/index.php/mpai/article/view/1245
Ramli, M. (2015). Hakikat Pendidik dan Peserta Didik M. Ramli. Tarbiyah Islamiyah, 5(1), 61–85. https://doi.org/10.18592/JTIPAI.V5I1.1825
Ridho, A., Wardhana, K. E., Yuliana, A. S., Qolby, I. N., & Zalwana, Z. (2022). Implementasi Pendidikan Multikutural Berbasis Teknologi Dalam Menghadapi Era Society 5.0. EDUCASIA: Jurnal Pendidikan, Pengajaran, dan Pembelajaran, 7(3), 195–213. https://doi.org/10.21462/EDUCASIA.V7I3.131
Ridlo Maghriza, M. T., & Nursikin, M. (2024). Pendekatan Pendidikan Nilai Dalam Filsafat Islam: Analisis Kontribusi Imam Al-Ghazali Dan Ibnu Sina. Afeksi: Jurnal Penelitian dan Evaluasi Pendidikan, 5(2), 295–314. https://doi.org/10.59698/afeksi.v5i2.253
Rostitawati, T. (2016). Konsep Pendidikan Akhlak Anak Dalam Perspektif Al-Ghazali. Tadbir: Jurnal Manajemen Pendidikan Islam, 4(1), 44–54. https://journal.iaingorontalo.ac.id/index.php/tjmpi/article/view/1132
Roswantoro, A. (2016). Studi Islam: Konsepsi, Kemunculan Polemik-Ideologis dan Filsafat Ilmu Pengembangannya. ESENSIA: Jurnal Ilmu-Ilmu Ushuluddin, 17(2), 155–174. https://doi.org/10.14421/esensia.v17i2.1285
Rouf, A. (2024). Kontribusi Tafsir Kontemporer Dalam Menjawab Tantangan Zaman. Al-Amin: Jurnal Ilmu Pendidikan dan Sosial Humaniora, 2(1), 23–46. https://doi.org/10.53398/ALAMIN.V2I1.367
Sa’adah, M., Rahmayati, G. T., & Prasetiyo, Y. C. (2022). STRATEGI DALAM MENJAGA KEABSAHAN DATA PADA PENELITIAN KUALITATIF. Al-’Adad: Jurnal Tadris Matematika, 1(2), 54–64. https://doi.org/10.24260/ADD.V1I2.1113
Safitri, D., Zakaria, Z., & Kahfi, A. (2023). Pendidikan Kecerdasan Spiritual Perspektif Al-Ghazali Dan Relevansinya Dengan Emotional Spiritual Quotient (Esq). Tarbawi : Jurnal pemikiran dan Pendidikan Islam, 6(1), 78–98. https://doi.org/10.51476/tarbawi.v6i1.467
Saleh, H., Abdurahman, U. K. H., & Pekalongan, W. (2023). Landasan Filosofis Pendidikan Islam (Peran Tauhid dalam Konsep Pendidikan Islam Ismail Raji al-Faruqi). Fakta: Jurnal Pendidikan Agama Islam, 3(1), 29–42. https://doi.org/10.28944/FAKTA.V3I1.1243
Sari, R. N., & Rohmah, N. (2024). PENGEMBANGAN BUDAYA RELIGIUS SISWA: KEGIATAN PEMBIASAAN DAN PROGRAM PENGEMBANGAN KHUSUS. Darajat: Jurnal Pendidikan Agama Islam, 7(2), 169–184. https://doi.org/10.58518/DARAJAT.V7I2.3170
Setiawan, D., AF, M. A., Aziz, F. M., Fajar, A., & Yurna, Y. (2023). Pandangan Filsafat Pendidikan Islam Terhadap Manusia Dan Masyarakat. Pendekar : Jurnal Pendidikan Berkarakter, 1(4), 52–63. https://doi.org/10.51903/PENDEKAR.V1I4.275
Solich, M. (2024). Kepemimpinan Inspiratif Menurut Imam Al-Ghazali: Mengembangkan Motivasi Spiritual dan Moral. Moderasi : Journal of Islamic Studies, 4(2), 329–343. https://doi.org/10.54471/MODERASI.V4I2.86
Subagiya, B. (2023). Eksplorasi penelitian Pendidikan Agama Islam melalui kajian literatur: Pemahaman konseptual dan aplikasi praktis. Ta’dibuna: Jurnal Pendidikan Islam, 12(3), 304–318. https://doi.org/10.32832/tadibuna.v12i3.14113
Sururi, A. (2017). Inovasi Kebijakan Publik (Tinjauan Konseptual Dan Empiris). Sawala : Jurnal Administrasi Negara, 4(3), 1–14. https://doi.org/10.30656/sawala.v4i3.241
Tumanggor, S., Bakti, H., & Farabi, M. Al. (2024). Islamic Worldview Syed Muhammad Naquib Al-Attas dan Implikasinya Terhadap Paradigma Pendidikan Islam. Islamic Management: Jurnal Manajemen Pendidikan Islam, 7(01). https://doi.org/10.30868/IM.V7I01.7277
Umar, N., & Faiz, D. F. (2024). STUDI KOMPARASI PEMIKIRAN SUFISTIK NASARUDDIN UMAR DAN FAHRUDDIN FAIZ. https://repository.uinjkt.ac.id/dspace/handle/123456789/82162
Widyastuti, I., & Dartim, D. (2025). Pemikiran al-Ghazali dalam Pengembangan Kurikulum Pendidikan Agama Islam di Era Digital. Ideguru: Jurnal Karya Ilmiah Guru, 10(2), 1041–1049. https://doi.org/10.51169/IDEGURU.V10I2.1616
Wijayanti, D., & Sugianti. (2025). FILSAFAT ILMU DALAM PERSPEKTIF PENDIDIKAN ISLAM. PENDIS (Jurnal Pendidikan Ilmu Sosial), 4(1), 1–14. https://doi.org/10.61721/PENDIS.V4I1.401
Zamhariroh, N. M., Azis, A. R., & Nata, B. R. (2024). Relevansi Pemikiran Pendidikan Al-Ghazali Dengan Pendidikan Islam Kontemporer Tentang Keseimbangan Intelektual Dan Spiritual. 12(2), 169–181.